Nr 2/2005 (63), Dostęp do informacji. Artykuł
| | Nr 2/2005 (63), Dostęp do informacji. Artykuł |
|
 | | | |
Elizabeth GaddCharles OppenheimSteve Probets
| |||
| | ||
| Protokół OAI-PMHProtokół OAI-PMH (The Open Archives Initiative's Protocol for Metadata Harvesting), umożliwia dostawcom danych (Data Providers) "ujawnianie" metadanych, a dostawcom usług (Service Providers) ich gromadzenie. Mimo iż protokół ten jest chętnie wykorzystywany przez komercyjnych dostawców i nikt im tego nie może uniemożliwić[1], to przecież powstał on w środowisku Internetu zapewniającym wolny dostęp do jego zasobów, i jako taki, znajduje zastosowanie w wielu otwartych archiwach. Są to między innymi archiwa tematyczne (subject-based archives) takie jak: ArXiv[2], CogPrints[3], a także coraz więcej archiwów instytucjonalnych (Institutional Repositories), z których wiele powstało dzięki funduszom z brytyjskiego programu JISC FAIR (Focus on Access to Institutional Repositories)[4]. Projekt RoMEOProjekt Romeo (Rights Metadata for Open Archiving)[5] został sfinansowany ze środków pochodzących z programu FAIR. Dotyczy on całości zagadnień związanych z prawami własności intelektualnej (IPR) w odniesieniu do autoarchiwizowania prac naukowych w archiwach instytucjonalnych (repozytoriach). Bardzo ważnym problemem jest znalezienie najlepszego sposobu ochrony tych prac, a także opisujących je metadanych, w środowisku open access. W tym celu przeprowadzono sondaże internetowe wśród autorów publikacji naukowych[6][7], wydawców czasopism, dostawców danych i dostawców usług[8], a także interesującej analizie poddano umowy w zakresie obrotu prawami autorskimi 80 wydawców czasopism[9]. Zebrane w sondażach dane posłużyły do zrealizowania dwóch głównych celów. Po pierwsze do opracowania praw autorskich dotyczących metadanych, które mogłyby chronić akademickie prace naukowe dostępne w środowisku open access. Po drugie do wypracowania metody ochrony wszystkich ogólnodostępnych metadanych, które wraz z upowszechnieniem się protokołu OAI-PMH zaczną wkrótce krążyć między repozytoriami. Przebieg prac nad prawami autorskimi dotyczącymi metadanych przedstawiony będzie szczegółowo w szóstej z kolei publikacji, ostatniej z serii RoMEO Studies Series[10]. W tym artykule zajmiemy się przede wszystkim drugim celem: w jaki sposób chronić wolnodostępne metadane, które zostały odnalezione i zgromadzone na bazie protokołu OAI-PMH. Sondaż przeprowadzony wśród dostawców danych i dostawców usługSzczegółowy raport z sondaży przeprowadzonych on-line wśród dostawców danych i usług znaleźć można w publikacji seryjnej RoMEO Studies 5[8]. Nadeszły 22 odpowiedzi od dostawców danych oraz 13 odpowiedzi od dostawców usług, co pozwoliło na dokonanie ciekawych spostrzeżeń na temat oczekiwań dostawców danych i usług dotyczących metadanych będących ich własnością. Czy istnieją prawa autorskie dotyczące metadanych, a jeśli tak, to kto je posiada?Zastanawiając się nad problemem ochrony praw autorskich dotyczących poszczególnych metadanych, a także całych ich zbiorów, trzeba przede wszystkim odpowiedzieć na następujące pytanie: czy takie prawa istnieją, a jeśli tak, to kto je posiada? Właśnie to zagadnienie jest dokładnie omawiane w publikacji RoMEO Studies 5. Dochodzimy tam do wniosku, że rekordy poszczególnych metadanych prawdopodobnie kwalifikują się do ochrony prawem autorskim, a właścicielem tych praw byłby albo twórca rekordu, albo pracodawca tego twórcy. Zbiory rekordów metadanych z pewnością mogłyby być objęte ochroną wynikającą z Dyrektywy o ochronie baz danych. Właścicielem ich byłby twórca takiej bazy, czyli osoba, która pozyskuje, weryfikuje czy rozpowszechnia zawartość bazy danych oraz podejmuje ryzyko inwestowania w działania związane z jej istnieniem[11]. Mógłby to być też pracodawca takiej osoby, jeśli zatrudniono ją właśnie w celu tworzenia bazy. Prawa autorskie, których właścicielami są dostawcy danych Zakładając, że zarówno poszczególne metadane, jak i ich zbiory, mogą być chronione prawem autorskim lub prawem wynikającym z dyrektywy o ochronie baz danych, stwierdziliśmy, że w ponad trzech czwartych przypadków dostawcy danych są przynajmniej współwłaścicielami praw autorskich, jeśli nie jedynym ich właścicielem. Jednak w pięciu przypadkach, w których autorzy byli jedynymi twórcami metadanych, następnie udostępnionych przez dostawców danych, to właśnie autorzy są wyłącznymi właścicielami praw autorskich. Oczywiście właściciel tych praw może decydować o tym, w jaki sposób osoby trzecie mogą korzystać z metadanych. Jest mało prawdopodobne, że autorów będzie interesować to, jak stworzone przez nich metadane są wykorzystywane (chociaż z pewnością szerokie rozpowszechnianie tych danych przyniosłoby im korzyści), ale dostawcy danych mogą zdecydować się na zamieszczenie w umowie zawieranej z autorami, klauzuli o przyznanie im darmowej, niewyłącznej licencji, na korzystanie z metadanych w dowolny sposób. Prawa autorskie, których właścicielami są dostawcy usług Większość dostawców usług (75%) rozbudowała zgromadzone metadane. Czy w związku z tym te nowe, dodane elementy powinny być chronione prawem autorskim? Zgodnie z ustawą brytyjską Copyright Designs and Patents Act, dzieła wspólne to dzieło stworzone wspólnie przez dwóch lub więcej autorów, a udział każdego z nich w powstaniu tego dzieła nie różni się od udziału innego autora lub autorów (not distinct from that of the other autor or authors)[12]. Rozbudowywanie rekordów metadanych przez dostawców usług można zatem uznać zapewne za przypadek wspólnych praw autorskich, gdyż wkład pracy osób katalogujących nie różni się znacząco. Ponieważ jednak jednym z kryteriów pozwalających zakwalifikować dane dzieło jako chronione prawem autorskim jest wykazanie, że twórca włożył wiele wysiłku w stworzenie tego dzieła (praca "w pocie czoła"), to logiczne byłoby wykazanie, że to samo kryterium musi być również spełnione w przypadku takiej rozbudowy. Dodatkowe uzupełnienia, takie jak: ustalanie wartości pól, dopisywanie brakujących domen do adresów URL, mogą nie zostać zakwalifikowane jako dzieła chronione prawem autorskim ze względu na niewystarczający wysiłek włożony w wykonanie tych prac, natomiast dodanie takich elementów, jak: klasyfikacja tematyczna oraz hasło wzorcowe, może spełniać wymagane kryteria. Czy należy chronić metadane dostępne w środowisku open access?Opinie dostawców danych Z sondażu jasno wynikało, że większość dostawców danych wcześniej w ogóle nie zastanawiała się nad tym, czy stworzone przez nich ogólnodostępne metadane należy chronić. Największa grupa respondentów wyrażała opinię, że rekordy poszczególnych metadanych to fakty a prawo autorskie nie chroni faktów. 68% respondentów przyznało, że ich zbiory teoretycznie kwalifikują się do objęcia ich prawem o ochronie baz danych, ale jednocześnie odnosili wrażenie, że w środowisku zrzeszonym w OAI, odstępuje się od tego prawa w sposób ukryty. Dlatego nie może dziwić to, że w odpowiedzi na pytanie, czy domagali się przyznania praw autorskich dla stworzonych przez siebie rekordów poszczególnych metadanych, czy też całych ich zbiorów, największa grupa respondentów odpowiedziała: Nie, nigdy nie myślałem o tym. Nieco więcej było osób, które opracowały sposób ochrony całych zbiorów metadanych niż tych, które zabezpieczały pojedyncze rekordy, ale dwa razy tyle osób odpowiedziało, że chciałoby mieć możliwość ochrony pojedynczych rekordów, a nie całych ich zbiorów. Opinie dostawców usług Dostawców usług, którzy udostępniali swoje własne metadane równocześnie gromadząc dane innych, było dwa razy tyle, co dostawców, którzy jedynie gromadzili dane udostępniane przez innych. To właśnie mogło mieć wpływ na ich stosunek do praw autorskich dotyczących metadanych, gdyż byli oni nie tylko użytkownikami końcowymi, ale także twórcami tych metadanych. Również dostawców usług, którzy nie sprawdzali wcześniej, jaki jest status własnościowy wyszukiwanych metadanych, było dwa razy więcej niż tych, którzy sprawdzali. Połowa z tych, którzy nie sprawdzali, uważała, że metadane są całkowicie darmowe w ramach OAI, i zapewne zakładali oni, że ponieważ zezwalają na to, aby ich własne metadane były gromadzone bez żadnych ograniczeń, to mają tym samym prawo gromadzić dane innych dostawców. Jest to logiczne założenie, ale z punktu widzenia prawa błędne. Jak metadane powinny być zabezpieczane?Dostawcy danych Chociaż większość dostawców danych początkowo nie widziała sensu w zabezpieczaniu ogólnodostępnych metadanych, to jednak zapytani o zakres dozwolonego użycia metadanych, dostawcy zaczęli się zastanawiać nad tym, jakie korzyści może przynieść takie zabezpieczenie. 90% respondentów wyszczególniło warunki jakie należałoby spełnić, wykorzystując ich metadane. Ponad połowa dostawców danych chciała, aby metadane były im przypisane, aby raz udostępnione metadane były już stale ogólnodostępne, aby nie rozbudowywano ich i żeby były wykorzystywane do celów niekomercyjnych. Co więcej, respondenci stworzyli listę przypadków "niedozwolonego użytku". Niepokojące jest, że niektórzy dostawcy danych uważali, że nie powinno się wprowadzać żadnych zmian do metadanych. Gdyby je wprowadzono, pomniejszyłoby to rolę dostawców usług, z których wielu, dostarczając usługi, musi rozbudowywać metadane (np. wprowadzić indeksowanie tematyczne lub kontrolę haseł wzorcowych). Dostawcy usług Należy podkreślić, że większość dostawców usług (54,5%), pomimo głoszonej przez nich powszechnie opinii, iż w ramach OAI metadane są dostępne bez żadnych ograniczeń, stwierdziła, że byliby zadowoleni, gdyby inni dostawcy gromadzili rozbudowane przez nich metadane pod pewnymi warunkami. Połowa z nich stwierdziła, że takim warunkiem mogłoby być zastrzeżenie: za wcześniejszą zgodą, co wyklucza jakiekolwiek automatyczne działanie. Nieco więcej respondentów (63,6%) stwierdziło, że w takim razie chętnie zgodzą się na to, aby inni dostawcy usług rozbudowywali metadane już przez nich wcześniej uzupełnione, ale znów pod pewnymi warunkami. Nikt nie przyznał, że byłby zadowolony z możliwości gromadzenia metadanych oraz/lub dalszego ich rozbudowywania bez stawiania żadnych warunków. Dwa istotne dla dostawców usług warunki to: atrybucja poprzez schemat OAI definiujący format informacji o pochodzeniu rekordu metadanych (OAI provenance schema)[13] oraz to, że ogólnodostępne, rozbudowane metadane pozostaną dostępne dla wszystkich, także po zmagazynowaniu ich przez dostawców usług. Dostawcy danych także postawili takie warunki. Jednak wielu z nich również zastrzegło, że metadane powinny być używane do celów niekomercyjnych i nie powinny być modyfikowane. Zważywszy, że dla niektórych dostawców usług powodzenie w biznesie może zależeć od opłacalności finansowej oraz od konieczności rozbudowywania metadanych w celu dostarczania usługi, to nic dziwnego, że takie warunki nie znalazły się na ich liście. Czy wystarczy zwykłe zabezpieczenie?Tylko dwóch dostawców danych spotkało się z tym, że ich metadane były wykorzystywane w sposób niedozwolony. Jednak 77,2% dostawców przyznało, że przydałoby się jakoś ogólnie sprecyzować, jak można wykorzystywać stworzone przez nich metadane. Uważali oni, że takie rozwiązanie powinno być proste, elastyczne oraz odczytywalne komputerowo (machine-readable), a także zdawali sobie sprawę, że standardowe rozwiązanie byłoby niewątpliwie krokiem we właściwym kierunku, chociaż nie wszystkich by ono satysfakcjonowało. Tak samo, jak w przypadku dostawców danych, przeważająca większość dostawców usług uważała, że standardowy opis statusu własnościowego metadanych byłby przydatny. Tylko jeden respondent uznał, że opracowanie standardowej informacji o prawach własności dotyczących metadanych jest wbrew zasadom powszechnej dostępności (open access). Ten punkt widzenia początkowo podzielało wielu dostawców danych, dopóki nie zorientowali się, że ktoś może robić niewłaściwy użytek z ich metadanych. Creative CommonsCreative Commons (CC)[14] to przedsięwzięcie, które ma na celu wspieranie idei open access poprzez ochronę praw autorskich na poziomie "domeny publicznej plus" (co oznacza lepszą ochronę niż w przypadku oddania danego dzieła domenie publicznej, ale równocześnie mniej restrykcyjną niż ochrona, którą zapewniają prawa autorskie). W ramach CC zaprojektowano szereg licencji, dzięki którym twórcy mogą udostępniać swoje dzieła metodą open access, zachowując równocześnie pewną kontrolę nad nimi. W ramach licencji można pokazać, udostępnić publicznie, kopiować oraz rozpowszechniać dane dzieło, a twórcy mają do wyboru takie ograniczenia jak: atrybucja, niekomercyjny użytek, brak zgody na dzieła zależne lub zezwolenie na nie na zasadzie "po równo" "sharelike" (co oznacza, że kolejne dzieła muszą być udostępniane pod takimi samymi warunkami co oryginał). Twórcy mogą wybrać takie ograniczenia, jakie chcą zastosować. W sumie do wyboru jest 11 licencji.
Attribution (by): Wolno kopiować, rozprowadzać, przedstawiać i wykonywać objęty prawem autorskim utwór oraz opracowane na jego podstawie utwory zależne pod warunkiem, że zostanie przywołane nazwisko autora pierwowzoru. Noncommercial (nc): Wolno kopiować, rozprowadzać, przedstawiać i wykonywać objęty prawem autorskim utwór oraz opracowane na jego podstawie utwory zależne jedynie dla celów niekomercyjnych. No Derivative Works (nd): Wolno kopiować, rozprowadzać, przedstawiać i utwór jedynie w oryginalnej postaci - tworzenie utworów zależnych nie jest dozwolone. Sharealike (sa): Wolno rozprowadzać utwory zależne jedynie na licencji identycznej do tej, na jakiej udostępniono utwór oryginalny. Każda licencja zawiera krótki, niezakodowany tekst nazwany Commons Deed, informujący o warunkach licencji skierowany do użytkownika końcowego, dokument dotyczący pełnej licencji opisujący warunki zgodne z prawem, a także metadane dotyczące praw własności, odczytywalne komputerowo, udostępniane w RDF/XML. Pomimo tego, że początkowo opracowano "doskonale pasujące" rozwiązanie dotyczące praw do metadanych, chroniące prace naukowe, w którym używano języka ODRL (Open Digital Rights Languge)[15], to widząc, z jak wielkim rozmachem rozwija się projekt Creative Commons, doszliśmy do wniosku, że należy uznać to rozwiązanie za alternatywną wersję prawnej ochrony metadanych. Kierując się wynikami sondażu, uznaliśmy, że rozwiązanie opracowane przez Creative Commons w sposób wystarczający chroni prace naukowe dostępne w modelu open access, a dodatkową korzyścią byłoby stałe wsparcie ze strony CC udzielane także po zakończeniu projektu RoMEO, co nastąpi we wrześniu 2003 r. W momencie rozważania, jak rozwiązać sprawę ochrony metadanych, okazało się, że również licencje CC najwyraźniej spełniają wymagania określone w sondażach przeprowadzonych wśród dostawców danych i usług. Są to: wymóg atrybucji, zakaz niekomercyjnego użytku oraz zgoda na rozpowszechnianie dzieł zależnych na zasadzie "sharealike" albo całkowity zakaz udostępniania dzieł zależnych. Licencje CC chroniące metadane na bazie protokołu OAI-PMHZastanawialiśmy się, jak najlepiej przedstawić CC informację o prawach własności wynikających z licencji CC tworzoną pod rządami protokołu OAI-PMH. Pojedyncze rekordy metadanych Dzięki parametrom protokołu OAI-PMH każdy rekord metadanych może mieć dodatkowo kontener <about>, który może, między innymi, służyć do przechowywania informacji o prawach autorskich dotyczących samego rekordu metadanych. Protokół nie określa, jak to ma działać, jednak zakłada, że zawartość wszystkich kontenerów <about> musi być zgodna ze schematem XML. Początkowo wystąpił problem polegający na tym, że chociaż CC zapewnia w ramach pakietu licencji odczytywalne komputerowo metadane, mówiące o prawach własności, to zapisane są one w formacie RDF/XML, który jak dotąd nie ma schematu XML (XML Scheme). Na szczęście, w wyniku pomyślnych negocjacji z CC, organizacja ta zgodziła się opracować schemat XML dla ich formatu RDF. Prace powinny być zakończone do września 2003 r., a po tym terminie zostaną opublikowane. Zaproponowaliśmy inne rozwiązanie, mianowicie stworzenie różnych wersji jedenastu licencji CC w języku ODRL, wykorzystując format XML, które byłyby zgodne z wcześniej opracowanym schematem ODRL XML. Zbiory metadanych Opis statusu własnościowego całego zbioru rekordów metadanych zależy od wszystkich rekordów odnoszących się do danej informacji o prawach własności. Jest to sprawa prosta, jeśli jest jeden właściciel praw autorskich do wszystkich rekordów (np. konkretny dostawca danych), ale nie jest to takie proste, jeśli jest wielu właścicieli (np. autorów). W odpowiedzi na OAI-PMH Identify verb, dostawcy danych mogą dodatkowo dostarczyć <opis> swojego repozytorium (archiwum). Także w tym przypadku, zawartość takiego kontenera musi być zgodna ze schematem XML. Opracowano schemat opisujący zawartość repozytorium druków elektronicznych (Schemat XML do opisu zawartości i zasad odnoszących się do repozytoriów druków elektronicznych[16]), który umożliwia dodanie dodatkowego elementu nazwanego <metadataPolicy>, który może zawierać takie elementy jak: <tekst> i/lub <URI>. Proponujemy, aby w elemencie <tekst> znalazło się stwierdzenie, że wszystkie rekordy znajdujące się w tym repozytorium (mającym określoną nazwę) są zgodne z daną licencją CC, a także to, że w elemencie <URI> znajduje się albo URI odpowiedniego zapisu warunków licencji nazwanych Commons Deed (który z kolei opiera się na regulacjach prawnych albo URI generic RDF/XML instance danej licencji). ZamierzeniaJak rozwiązać problem wspólnych praw własności dostawcy danych i usług, to zagadnienie, które nie zostało uwzględnione w projekcie RoMEO. Jeśli dostawca danych zezwala dostawcom usług na gromadzenie swoich metadanych, a także na rozbudowywanie i ponowne "udostępnianie" ich w ramach innej licencji niż ich własna, wcześniej uzyskana licencja, to jak wtedy powinna być sprecyzowana umowa dotycząca wspólnych praw autorskich? Taka sytuacja może być coraz bardziej skomplikowana, ponieważ coraz więcej dostawców usług gromadzi metadane, a także rozbudowuje je i ponownie "udostępnia". Może się okazać, że po rozpowszechnieniu przez nas naszych propozycji wynikających z przeprowadzonych przez nas badań, pojawią się inne problemy. Jednak na tym etapie istotne jest to, że zaproponowano pewien sposób ochrony, nad którym można dyskutować, a także na nim bazować. Idąc w tym kierunku, w ramach projektu RoMEO rozważana jest obecnie sprawa współpracy z OAI, która miałaby na celu opracowanie dokumentacji oraz wytycznych dotyczących udostępniania informacji o prawach własności (zarówno o metadanych, jak i o zasobach) na bazie protokołu OAI-PMH. O tym, jaka to będzie współpraca oraz o jej zakresie jeszcze nie zdecydowano, ale oczekuje się, że nastąpi to wiosną 2004 r. PodziękowaniaChcielibyśmy podziękować brytyjskiej instytucji Joint Information Systems Committee za finansowanie naszych badań. Podziękowania kierujemy także do Herberta van de Sompela z OAI, Renato Iannella z ODRL, oraz Aarona Swartza z Creative Commons za wymianę korespondencji, która bardzo przydała się w naszej pracy. Uwaga od wydawcy Czytelników może także zainteresować artykuł autorów Williama J.Nixona i Jessie Hey dotyczący spotkania szkoleniowego na temat praw własności intelektualnej, JISC Intellectual Property Rights (Maj 2003). Bibliografia[1] The Institute of Physics adopts OAI technical framework. Institute of Physics News [on-line]. 25 November 2002 [dostęp 20 stycznia 2005]. Dostępny w World Wide Web: http://www.iop.org/Physics/News/0467j. [2] ArXiv. http://www.arXiv.org/. [3] CogPrints. http://cogprints.ecs.soton.ac.uk/. [4] JISC. Focus on Access to Institutional Resources (FAIR) Programme [on-line]. [dostęp 20 stycznia 2005]. Dostępny w World Wide Web: http://www.jisc.ac.uk/index.cfm?name=programme_fair. [5] RoMEO Project [on-line]. [dostęp 20 stycznia 2005]. Dostępny w World Wide Web: http://www.lboro.ac.uk/departments/ls/disresearch/romeo/index.html. [6] GADD, E., OPPENHEIM, CH., PROBETS, S. RoMEO Studies 3: How academics expect to use open-access research papers. Journal of Librarianship and Information Science, 2003, 35(3). In Press. [7] GADD, E., OPPENHEIM, CH., PROBETS, S. RoMEO Studies 2: How academics want to protect their open-access research papers. Journal of Information Science, 2003, 29(5). [In Press]. [8] GADD, E., OPPENHEIM, CH., PROBETS, S. RoMEO Studies 5: The IPR issues facing OAI Data and Service Providers. Submitted to Journal of Information Law and Technology, 2003. [9] GADD, E., OPPENHEIM, CH., PROBETS, S. RoMEO Studies 4: The author-publisher bargain: an analysis of journal publisher copyright transfer agreements. Submitted to Learned Publishing, 2003. [10] GADD, E., OPPENHEIM, CH., PROBETS, S. RoMEO Studies 6: Rights metadata for Open Archiving - the RoMEO Solutions. To be submitted to Program, 2003. [11] DIRECTIVE 96/9/EC OF THE EUROPEAN PARLIAMENT AND OF THE COUNCIL of 11 March 1996 on the legal protection of databases. [12] Great Britain. Copyright, designs and patents Act 1988, Ch. 1. 10(1). Elizabeth II. London : HMSO, 1988. [13] Open Archives Initiative. "XML schema to hold provenance information in the "about" part of a record"[on-line]. [dostęp 20 stycznia 2005]. Dostępny w World Wide Web: http://www.openarchives.org/OAI/2.0/guidelines-provenance.htm. [14] Creative Commons [on-line]. [dostęp 20 stycznia 2005]. Dostępny w World Wide Web: http://www.creativecommons.org/. [15] Open Digital Rights Language Initiative [on-line]. [dostęp 20 stycznia 2005]. Dostępny w World Wide Web: http://odrl.net/. [16] Open Archives Initiative. "XML Schema to describe content and policies of repositories in the e-print community" [on-line]. [dostęp 20 stycznia 2005]. Dostępny w World Wide Web: http://www.openarchives.org/OAI/2.0/guidelines-eprints.htm. Informacje o autorach
Elizabeth Gadd
* Artykuł ukazał się w czasopiśmie Ariadne, July 2003 issue 36
Tłumaczenie: Michalina Byra, luty 2005 r.  | |
| | | |
| |||
| | ||
